1. Arloa kopurutan
Arlo horretan guztira 33 kexa-espediente berri ireki dira 2016. urtean; hau da, Arartekoak urtean zehar izapidetzea onartutako guztien %1,53. Jarraian, espediente horien banaketa azalduko da, arloka:
• Kirol jarduerak 9
• Kultura, industria eta arte ondarearen babesa 9
• Administrazioaren funtzionamendua eta prozedura administratiboa 6
• Herritarren hizkuntz eskubideak
euskal administrazioekiko harremanetan 4
• Beste alderdi batzuk 3
• Kultur ekintzak 2
Urtean zehar izapidetutako kexen egoerari dagokionez, txosten hau ixterakoan, egoera hauxe zen:
Beste behin ere, euskara eta gaztelania koofizialak izatearen ondoriozko hizkuntza-eskubideen defentsaren ingurukoak izan dira eremu honetan egin diren jarduera gehienak. Sektoreka, bi hauek nabarmendu daitezke:
• Euskarazko osasun-arreta. Osakidetzako Giza Baliabideen Zuzendaritzako Euskara Zerbitzuari esker, arrazoi horren harira jaso ditugun kexa batzuk konpondu ahal izan dira, bai eta egiturazko oztopoak identifikatu ere. Oztopo horiek, kasu batzuetan, herritarrei eskubide hori bermatzeko orduan oraindik ere badirauen hobekuntza-tartea jartzen dute agerian.
• Udaletako jarduera elebakarrak, hizkuntza batean zein bestean egindakoak, bai ekitaldi publikoen eremukoak, bai eskubideen erabilerarako garrantzitsuak diren informazioak zabaltzean egindakoak. Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren Hizkuntza Politikako sailburuordearekin koordinatuta garatu da, hein handi batean, gure lana; eta, zehazki, bertako Elebide zerbitzuarekin koordinatuta.
Euskararen ezagutza sustatzeko eta egiaztatzeko politikei dagokienez, zentzu bikoitzean aritu da Arartekoa: alde batetik, euskara ikasteko laguntza publikoen araubidea hobetze aldera, eskudun administrazioekin akordioak eginez, ahalik eta pertsona kopuru handienarentzako laguntza irisgarriak izan daitezen horiek, berdintasun-irizpideetan oinarritutakoak, eta, bestetik, HABEHelduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundeak hizkuntza-gaitasuna ebaluatzeko egiten dituen ebaluazioen inguruan aritu da erakunde hau. Azterketak egin zituzten pertsona batzuek Arartekora jo zuten, HABEk azterketak zuzentzeko orduan erabiltzen dituen irizpideei buruzko informazio gehiago eskatuz, eskuratutako emaitzak aurkaratzeari begira. Erakunde honen zereginen artean, herritarren babesgabetasuna saiheste aldera, administrazioaren jarduera legeak aurreikusten dituen bermeei egokituko zaiela ziurtatzea dago. Horretarako, jasotako kalifikazioan arrazoiketa urria egoteari buruzko kexetan hartu ahal izan dugu esku; arrazoiketaren oinarri akademikoari dagokionez, ordea, ez dagokigu ezer egitea.
Kultur-ondarea babesteko gaietan, babes-araubidea betetzen dela ziurtatzera bideratu dugu gure lana, hirigintza-jarduerei dagokienez. Era berean, kultur-interesekotzat hartzeko ondasunak identifikatzeari eta hautatzeari buruzko espedienteak izapidetu ditugu, bai partikularrek eskatuta, bai ondasun horiek babesteko ekimen herritarrek eskatuta. Balorazio-irizpideak, herritarren parte-hartzea eta izapidetzeko epeak izan dira gure jardueretako hiru alderdi, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren aurrean, Donostiako Udalaren aurrean eta Bizkaiko zein Gipuzkoako Foru Aldundien aurrean izapidetu ditugunak.
Eremu honetan jaso ditugun gainerako kexen artean, kirol-diziplinaren ingurukoak eta haurrentzako kirolaren eta haurren aisialdirako jardueren ingurukoak nabarmendu ditzakegu.
2. Kexarik aipagarrienak
2.1. Euskararen irakaskuntza, langabetuak lanerako gaitzeko neurri gisa
Salatutako egoera
Hainbat kexatan, kexagileak langabetuak ziren, eta beren kexetan azaltzen zuten Lanbidera jo zutela, bi hizkuntza ofizialak ezagutzea eskatzen duten lanpostuetara sartzeko aukera edukitze aldera, hizkuntza-gaikuntzarako neurriak topatzeko itxaropenez, enplegurako prestakuntzaren zati gisa hartuta horiek. Beren nahigabea adierazten zuten; izan ere, asmo hori zapuztuta ikusi ondoren egiaztatu zuten beren udalek ere ez zutela eskaintzen berariaz kolektibo horri zuzendutako laguntzarik euskara ikasteko.
Hain zuzen ere, Enplegurako Euskal Zerbitzuak beste hizkuntza batzuk ikasteko ikastaroak jasotzen zituen enplegurako gaitzeko programetan, baina ez euskara ikasteko ikastaroak, udalak baitira xede horretara bideratutako laguntza publikoak kudeatzen dituztenak. Alabaina, erakunde honek egiaztatu ahal izan duenaren arabera, udal guztiek ez dauzkate horren inguruko programak, eta ez dago homogeneotasunik egun herritarren eskura dauden programen artean.
Arartekoaren esku-hartzea
Gure ustez, erakundeen artean jorratu behar zen kontua, erantzun oso eta homogeneoa emateko xedez. Beraz, Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Politika Sailera jo genuen, bai eta horren baitako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailera ere, eta biztanleen kopuru handiena duten udaletara. Gaiaren gainean zuten iritzia eskatzeaz gain, guztiei eskatu genien laguntza, eremu horren inguruan zituzten laguntzei buruzko informazioa eman ziezaguten.
Aipatu administrazioek bat egin zuten erakunde honek helarazitako kezkarekin, eta 2016an abiarazitako edo abiaraziko zituzten ekimenen berri eman ziguten, euskara unibertsaltasun-irizpideekin ikasteko erraztasunetan aurrera egiteko xedez. Hori guztia, 2014an onartutako Agenda Estrategikoaren esparruan, “HABEren, LANBIDEren, udal-euskaltegien, euskaltegi pribatu homologatuen, Hizkuntza Eskola Ofizialaren, IRALEren, IVAPen eta eremu horretako gainerako eragile publiko eta pribatuen arteko osagarritasuna aztertzea eta indartzea” aurreikusten baitu horrek.
Euskara sustatzeko neurri horien gaineko balorazio positiboa egiten dugun arren, Arartekoak adierazi zuen gure politika publikoek gabezia bikoitza zutela arlo horretan:
• Bi hizkuntza ofizialak ikasiz langabetuak lan-merkatura sartzeko aukerak hobetzeko estrategia integrala falta da.
• Udal guztien programak ez doaz norabide berean, eta horrek, praktikan, alderaketa eginez gero, kaltea dakarkio biztanleriaren sektore bati; hau da, zein udalerritan bizi gorabehera, botere publikoek berdintasun-irizpideekin indartu beharko luketen sektore bati.
Ondorioz, urtean zehar, apirilaren 20ko 3/2015 Gomendio Orokorraren segimendua egin zuen Arartekoak. Gomendio horren bidez, tokiko administrazioarekin eta Lanbiderekin batera, langabetuek euskara ikasteko laguntza publikoak sustatzeko eta zabaltzeko xedez lan egin zezala eskatu zitzaion Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailari, eta berdintasun-baldintza beretan gerta zedila laguntza horietarako sarbidea.
Emaitza
2016ko irailaren 8an, urrats nabarmena eman zen norabide horretan, HABEren eta Lanbideren arteko hitzarmen bat sinatu baitzen. Horrekin bat eginez, euskara inolako kosturik gabe ikasteko aukera eskaintzen hasi zitzaien Euskal Enplegu Zerbitzua hiru eremu zehatz hauetan lana eskatzen zuten langabetuei: eremu soziosanitarioan, merkataritzakoan eta ostalaritzakoan. Halaxe jakinarazi zion HABEk Arartekoari, eta era berean adierazi zion bi erakundeek lanean jarraituko zutela gainerako sektore ekonomikoetara heda dadin eskaintza, orokorra bihur dadin enplegua eskatzen duten pertsona guztientzat, erakunde honek gomendatutako baldintzetan.
2.2. Aurrekariak deuseztatzea kirol-zigor baten xedeetarako
Salatutako egoera
Sokatirako klub batek Arartekora jo zuen, Kirol Justiziako Euskal Batzordeak tiratzaile bati ezarritako zigorraren gainean kexaka. Klubaren arabera, aipatu batzordeak oker egin zuen berriro erori ez izanaren ondoriozko aringarria ez ezartzeagatik (Euskadiko Herri Kirol Federazioaren diziplina-erregelamenduan dago jasota). Erakunde kexagilearen ustez, inguruabar hori kontuan hartu beharko litzateke bai kirolaria aurretik zigortu ez denean, bai, aurretik zigorra jaso arren, legeak aurrekariak deuseztatzeko ezartzen duen denbora igaro denean, eta azken hori zen kasua.
Batzordearen iritziz, ordea, inoiz zigorrik jaso ez duenari bakarrik ezar dakioke aipatu aringarria, eta ez aurretik zigorra izan duen bati, aurrekariak deuseztatuta egon arren. Zigor Kodean oinarritu zen horretarako, zuzenbide osagarri gisa hartuta hori; izan ere, horren arabera, berrerortzearen ondoriozko larrigarria ezartzea galarazteko deuseztatzen dira aurrekariak, baina ez aringarria ezartzeko.
Arartekoaren esku-hartzea
Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailera jo genuen, funtsezko bereizketa bat azaltzeko: gauza bat da Zigor Kodearen 22.8. artikuluak baliogabetu daitezkeen aurrekariak aintzat ez hartzea berrerortzeko ondorioak direla-eta, eta beste gauza bat da, publizitate negatiboa saiheste aldera, hori izatea legeak, 136.5. artikuluaren bidez, aurrekariak baliogabetzeari emandako funtzio bakarra.
Zigorraren xedeetarako, aurrekariak deuseztatzeko ekintza ez zaio mugatzen berrerortzearen ondoriozko larrigarria ezartzea saihesteari. Halaxe baieztatzen du Auzitegi Gorenak. Horren ustez, inguruabar aringarriak edo larrigarriak ikusteko modua beste prozesu zabalago bateko parte da, eta, prozesu horren bitartez, zigorra banakatu beharra dago, jokaerak merezi duen gaitzespen penalaren arabera. Zentzu horretan, kondenatuak berrerortze xedeetarako deuseztatu ezin daitezkeen aurrekariak dituenean, bere jarrerak gehiago kaltetuko du hala ez denean baino. Ezarri behar den zigorra eta horren exekuzioa zehazteko orduan ordenamenduak aurreikusten dituen mekanismo ezberdinetan islatzen da bereizketa hori. Horien artean, erantzukizuna alda dezaketen inguruabarrak daude. Zigor Kodean, larrigarria ezartzeko edo ez ezartzeko aukeran bakarrik zehazten da hori; beti ere, berrerortzerik ez egoteagatiko aringarririk ez badago. Federazioaren diziplina-erregelamenduan, ordea, 21.2. artikuluan aurreikusten da, eta logika berbera erabili behar da aringarria ikusteko, kontuan hartuta administrazioak zigortzeko duen eskubidean proiektatzen direla zigor-zuzenbidearen printzipioak.
Horregatik balioetsi zuen erakunde honek, eta halaxe jakinarazi zion aipatu sailari, esku artean dugun kasuan kontuan hartu beharko zatekeela aipatu aringarria, zigorra banakatzeko xedeekin.
Emaitza
Arartekoak azaldutako oinarri juridikoa ikusirik, Kirol Justiziako Euskal Batzordeak berraztertzeko bidean beheratu zuen ezarritako zigorra, aringarria ezarri baitzion kirolariari, aurrekaririk ez izateagatik.
3. Araudi- eta gizarte-testuingurua
Erakunde honen nazioarteko proiekzioa areagotu egin da txostenean aipatzen den urtean, erantzun egin baitzaio lankidetzaren, praktika onen trukearen eta partekatutako hausnarketaren bidez herritarrei ematen zaien zerbitzua, bai herrialdearen barruan, bai kanpoan, hobetzen laguntzen duten foro guztietan egoteko beharrari. Eta, hizkuntza eskubideen esparruan, maila guztietan ekarpen garrantzitsuak egiteko kokaleku bikainean jarri dute Arartekoa bai eskarmentuak, bai eskubide horien defentsan egonkortutako ibilbideak.
Zentzu horretan, aintzat hartu behar da Arartekoa, Euskadiko beste erakunde batzuk eta gure gizarte zibila bezalaxe, gure mugetatik harago aktiboki egon izanak herriaren dimentsio estrategikoa eskuratzen laguntzen duela; izan ere, horren bidez, gizarte dinamiko eta berritzaile gisa erakusten da Euskadi, halakoxea baita; orainak mundu-mailan planteatzen dituen erronken jakitun den eta, gizarte kohesiotik eta kalitateko demokraziatik abiatuta, erronka horiei aurre egin nahi dien gizarte gisa, estatuetako mugek barik, arazo komunek eta balio partekatuek zehaztutako esparru batean.
Arartekoaren lanaren nazioarteko dimentsioari testuingurua eman zioten egitateen artean, hauek nabarmendu daitezke hizkuntza-eskubideen arloan:
• 2016aren hasieran, Hizkuntza Ordezkarien Nazioarteko Elkarteko (IALC, ingeleseko siglen arabera) partaide izatea erabaki zuen Arartekoak. Bertan, presentzia aktiboa izan dugu, eta horren berri emango dugu txostenean, erakundearen nazioarteko jarduerari eskainitako atalean.
• Europako Kontseiluko Adituen Batzordeak egindako 4. txostena (Espainian Eskualde edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna zenbateraino betetzen den azaltzen duena) aurkeztu da, bai eta Europako Kontseiluko Ministroen Batzordearen gomendioak ere (aipatu txostenean daude oinarrituta gomendiook). 2014ko urrian egindako bisita batetik abiatuta egin zen txosten hori, eta, bertan, askotan errepikatu dira aipatu batzordeak hiru urte lehenago ere azaldu zituen ohartarazpenak. Gainera, erakunde honek ohartarazpen horien berri eman izan du Legebiltzarrarentzako txostenetan.
• Bilbon egin zen Hizkuntza Aniztasuna Sustatzeko Europako Sarearen (NPLD, ingeleseko siglen arabera) urteko batzar nagusia. Sare hori da Europako Hizkuntza Aniztasunerako Bide Orriaren arduraduna.
• Donostian egin zen Hizkuntza Aniztasunaren Foroa, eta, bertan, zaurgarritasun-egoeran dauden hizkuntzak suspertzeko estrategien inguruan eztabaidatu zuten mundu osoko adituek. Esparru horretan aurkeztu zen Hizkuntza Eskubideak Bermatzeko Protokoloa edo Donostiako Protokoloa deritzona. Aurrekaritzat hartuta Hizkuntza Eskubideen Adierazpen Unibertsala eta desagertzeko mehatxua duten hizkuntza europarrei eta Europar Batasuneko hizkuntza-aniztasunari buruzko txostena, Europako Parlamentuak 2013ko ekainaren 18ko ebazpenaren bidez berretsitakoa hori, hizkuntzak errespetatzeko 185 neurri proposatzen ditu protokoloak, Europan egoki kudea dadin hizkuntza-aniztasuna. Onartu zen egunean bertan, hizkuntza-eskubideak bermatzeko lan egiten duten mundu osoko erakundeei aurkeztu zien Arartekoak protokoloa, IALCren on line mintegi baten bidez. Oso ondo baloratu zuten hori.
• Europar proiektu gisa onartu zen Euskararen Adierazle Sistema (EAS). Euskal Herri osoko organismo publikoek sustatu zuten, eta Eskualde Garapenerako Europako Funtsak (FEDER) finantzatu zuen gehienbat. Ebaluazio-tresna hori garrantzitsua da; izan ere, hizkuntza hedatzeko normalizazio-neurrien eragina aztertzean, eragin hori ez da fenomeno isolatutzat hartzen, alderdi demografikoekin, ekonomikoekin eta kulturalekin elkarreraginean dagoen fenomeno sozialtzat baizik, erakunde honek gomendatutakoaren ildoan.
Azken alderdi horrekin duen lotura dela-eta, adierazi beharra daukagu VI. Inkesta Soziolinguistikoa argitaratu zela 2016an. Horren emaitzen arabera, azken bost urteotan % 2 igo da euskal hiztunen kopurua, eta % 10 azken 25 urteotan. Euskadiko herritar helduen % 34k hitz egiten du euskaraz (63.000 pertsona inguruk), baina ehunekoa % 31ra jaisten da ezagutza aktiboaz hitz egiten badugu. Era berean, adierazgarriak dira, baita ere, herritarrek euskararekiko duten jarrerari buruzko datuak. Horien arabera, euskara sustatzearen alde dago herritarren % 65, 1991n baino % 10 gehiago, eta 2011n baino % 3 gehiago; aldi berean, gainera, murriztu egin da horren aurka daudenen ehunekoa, % 14 baitziren 1991n, % 12 duela bost urte eta % 9,3 2016an.
Ildo horretan, maiatzean Eta hemendik aurrera zer?/Y a partir de ahora qué? dokumentua aurkeztu zela adierazi behar dugu. Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikako sailburuordearen ekimena da, eta, Euskararen Aholku Kontseiluan landu ostean, lehentasunezkoa izatera iritsi da; bai euskara suspertzeko prozesuaren gaineko hausnarketan adostasunak lortu dituelako, bai garapen jasangarria duelako.
Bestetik, Euskadiko tokiko erakundeen apirilaren 7ko 2/2016 Legea onartu dela adierazi behar dugu. Lege horrek garrantzia dauka Arartekoaren jardunean, arlo honi dagokionean, herritarrek askotan jotzen baitute erakunde honetara euskararen inguruan kexaka; hala nola, udalek hizkuntzaren normalizazioaren eremuan dituzten eskumenen inguruan.
Eskumen horien erabilerak, hain zuzen ere, ebazpen judizial garrantzitsuak ekarri zituen urtean zehar. Horien artean, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiko Administrazioarekiko Auzien Salaren 2016ko maiatzaren 25eko epaia nabarmendu behar dugu, mugarria izan baitzen gure toki-korporazioetan euskara lanerako hizkuntza gisa erabiltzeari dagokionez. Ebazpen horrek babestu egiten du Estatuko Administrazioari aktak euskaraz bakarrik bidaltzea erabaki zuten udalen jarduera, «legezko benetako zentzugabekeriatzat» jo baitzuen Estatuko Administrazio Periferikoak -gainerako administrazioek bezala- bi hizkuntzen koofizialtasuna xede guztietarako errespetatzeko betebeharra izanik, «lurraldeko beste Administrazio Publiko bati euskara ezagutzen ez duela adierazi edo euskaraz idatzitako testuak itzultzeko eskatu ahal izatea». Erabaki judizial horrek, auzitegi berberak Aretxabaletako Udalari dagokionez antzeko terminoetan idatzi zuenarekin batera, Gobernuko Ordezkaritzak Euskadiko udal horien jardueraren aurka arrazoi horren harira jarrita zituen errekurtsoak kentzea ekarri zuen.
Arartekoak urte horretan bere jarduerarako kontuan hartu behar izan dituen gainerako epaien artean, hauek nabarmendu daitezke:
• Auzitegi Gorenaren epaia, 2015eko abenduaren 30ekoa, 2014ko apirilaren 29koa berretsi zuena. Horren bidez, Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiak babestu egin zuen Administrazio Publikoaren Euskal Institutuak hartutako erabaki bat, zeinaren bidez hizkuntza-gaitasun zehatza edukitzea eskatzen baitzuen funtzio publikoko lanpostu jakin batzuetarako.
• Gasteizko Administrazioarekiko Auzien 1. Epaitegiaren epaiak, maiatzean, gaitzetsi egin zuen hiriburu arabarreko Udaltzaingoaren herritarren larrialdietarako zerbitzuko sei udaltzainek gutxienez -txanda bakoitzeko batek- euskarako 2. hizkuntza-eskakizuna edukitzeko eskakizunaren aurkako errekurtsoa. Eskakizun horrekin, erakunde honek gomendatuta duen bezalaxe, telefonoaren beste aldean bi hizkuntza ofizialak ezagutzen eta hitz egiten dituen agente bat egotea bilatzen da. Errekurtsoan adierazten zen apetazko betekizuna zela hori, eta, horren aurrean, zera adierazi zuen aipatu epaitegiak: «Argi dago Euskal Autonomia Erkidegoan edozein herritar zuzendu daitekeela toki-administraziora bi hizkuntza ofizialetako edozeinetan», eta hau ondorioztatu zuen: «Ez da Udaltzaingora sartzeko betekizuna; helmuga zehatz bati arreta eman behar dion agentearen egokitasunarekin, gaikuntza profesionalarekin eta gaitasunarekin zuzenean lotutako eskakizuna baizik».
• Euskal Autonomia Erkidegoko Justizia Auzitegi Nagusiaren 2016ko irailaren 13ko epaia, Osakidetzan Euskararen Erabilera Normalizatzeko II. Planaren zati bat baliogabetzen duena. Horren arabera, aipatu plana indarrean jarri zen unean (2013an) plaza zehatz bat bete ahal izateko euskara ezagutzeko betekizuna egon ezean, baina betekizun hori beranduago ezartzeko data ezarrita egonez gero (derrigortasun-data deritzona), plaza hori titularra erretiratzeagatik aipatu data iritsi aurretik hutsik geratzea ez da arrazoi nahikoa aipatu eskakizuna planaren hasierako datara atzeratzeko.
4. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
Arartekoak arlo honetan duen jarduketa eraentzeko planaren garapenean, nabarmentzekoa da antolaturiko gizartearekin izan dugun lankidetza:
• Kirol-taldeak.
• Bizkaiko Abokatuen Elkargoko Euskara Batzordea.
• Hizkuntz Eskubideen Behatokia. Haiekin batera aritu gara lanean, herritarrek administrazioekin euskaraz aritzeko dituzten zailtasunen ondorioz jaso dituzten kexak aztertzeko, eta eskubide hori benetan gauzatu ahal izateko sortu behar diren politika aktiboen diagnostiko orokorra egiteko.
Herritarren hizkuntza-eskubideen eremuan nazioartean egoteari dagokionez, arloan adituak direnekin egin ziren bilerak aipa daitezke, Donostian ospatu zen Hizkuntza Aniztasunaren Europako Foroa baliatuz egin zirenak; bai eta Hizkuntza Ordezkarien Nazioarteko Elkartearen esparruan egindako lana ere. Horri dagokionez, batetik, IALCeko gainerako kideekin urtean zehar on line partekatu ditugun hiru saioak aipa ditzakegu, eta, bestetik, Galway-en (Irlandan) aipatu elkarteak antolatu zuen urteko topaketa aipa dezakegu, non Arartekoak lehenengo aldiz hartu zuen parte, From ethnic to ethic: approaches to language and identity ponentzia aurkeztuz.
Halaber, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Saileko Hizkuntza Politikako sailburuordearekin bildu gara, eta uneoro agertu da prest guri laguntzeko, erakunde honetan kexa jartzeko zioak izan diren unean uneko kasuak ebazte aldera, bai euskal administrazioen ingurukoak, bai estatuko administrazioen gainekoak. Ildo horretan, eta indarrean dagoen lankidetza-hitzarmenaren arabera, Arartekoak Elebide hizkuntza-eskubideak bermatzeko zerbitzuarekin elkarlanean egin duen lana aipatu behar dugu.
Atal honetan adieraz dezakegu, beste behin ere, Osakidetzako Langileen Zuzendaritzaren laguntza jaso dugula. Hainbat bilera egin ditugu elkarrekin, bai jasotzen diren kexei arreta emateko sistema hobetze aldera, bai erakunde honek gomendatutako neurriak ezartzeari begira.
5. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
5.1. Hizkuntza-aniztasuna eta errealitate sozioekonomikoa
Une honetan, badirudi krisia, baita balioen krisia ere, eraikuntza europarra mehatxatzen ari dela, eta, beraz, ez da ustekabekoa eraikuntza horren arlo kultural eta politikoan parte ziren alderdi batzuk zalantzan egotea. Horietako bat da hizkuntza-aniztasuna, Europako Parlamentuak 2013ko irailaren 11ko ebazpenean adierazi zuenaren arabera. Ebazpen horretan, Europan hitz egiten diren hizkuntza guztiak laguntza eta sustapena behar duten balio komuntzat hartzea ziurtatzeko neurriak gomendatzen ziren. Horregatik ohartarazi behar dugu politika europarrek, mugarik ezagutzen ez duten errealitate sozial eta ekonomikoen aurrean daudenek, hizkuntza gutxituekiko errespetua horrenbeste ez sustatzeko arriskua dagoela; hau da, eleaniztasunaren aldeko apustu handirik ez egiteko arriskua dagoela, gehiengoen hizkuntzetako gaikuntza eskatzen baita; azken batean, merkatu globalizatuak erabilgarritzat jotzen dituen horien alde egiten baita, hazkuntza ekonomikoari, laneko mugikortasunari eta lanari begira. Urtea amaitu zenean, Hizkuntza Aniztasunaren Foroan egon ziren pertsona ospetsu batzuek arrisku horren berri eman zuten. Donostiak aipatu foroarekin itxi zuen kultur-hiriburutza.
Gauzak horrela, euskararen zaurgarritasuna errealitatea da oraindik ere, eta halaxe adierazi zuen UNESCOk, Arriskuan dauden munduko hizkuntzen atlasean NBEko Agentzia Espezializatuak berriro aipatu zuen atlasa abenduan, foroan Munduko hizkuntzen atlas berria aurkeztu zuenean.
Horregatik guztiarengatik azpimarratu behar dugu aipatu zaurgarritasuna gainditzeko tresna gisa diseinatu den gure hizkuntza-politika ezin daitekeela bereizi politika publikoen eragin linguistikotik. Bai euskararen eta gaztelaniaren bizikidetzari dagokionean, bai munduko gainerako hizkuntzei dagokienean, eragin horren jakitun izan behar dugu, eta gure errealitate sozioekonomikoak, onerako eta txarrerako, gure administrazioek herritarren hizkuntza-eskubideak bermatze aldera hartzen dituzten neurrien benetako eraginaren gainean nola eragiten duen ikusi behar dugu. Ikuspuntu horrek bakarrik ahalbidetuko du, erakunde honen ustez, neurri horien eraginkortasuna ebaluatzea.
5.2. Hizkuntzaren normalizazioaren inguruko adostasun sozialak
Elkarreragin horien ezagutza informazio-iturri etengabea izan behar da gure erakundeentzat, baita akordio sozial eta politiko zabala sustatzeari begira ere; izan ere, politika publikoen bidezkotasuna indartzeko komeni bada, hizkuntza-politikaren arloan ezinbestekoa da.
Horregatik baloratu dugu ondo Euskararen gaineko oinarrizko diskurtsoen lanketa ekarri zuen hausnarketa-prozesu partekatua, Euskadin hizkuntza-politikak 20 urtera begira eduki behar dituen lehentasunen inguruan ezberdinen arteko elkarguneak sortzea ahalbidetu zuen neurrian. Zentzu horretan, erakusgarria da zera izatea oinarrietako bat, kontua ez dela gizarte elebiduna eraikitzea, eleaniztuna eraikitzea baizik, non “guztiek ulertuko dituzten bi hizkuntza ofizialak, eta euskara modu jarraituan haziko den”. Gizarte hori, eleanitza izateaz gain, anitza da, eta, bertan, hizkuntza-bizikidetza “funtsezko elementua” da gizarte-bizikidetzarako. Horixe da, azken batean, Arartekoak Erakunde Adierazpenean islatu nahi izan zuen ikuspegia. Euskararen Nazioarteko Egunaren harira argitaratu zen aipatu adierazpena.
5.3. Euskarari laguntzeko udal-politikak
Arartekoak arrazoi horren harira jasotzen dituen kexek zuzeneko lotura dute aipatu berri ditugun adostasun horiekin. Beste alde batetik, Eusko Legebiltzarrarentzako aurreko txostenean jada adierazi genuen ziurgabetasun juridikoa atzematen zela udal jakin batzuek eremu horretan hartutako neurri batzuen inguruan, bai euskararen erabileraren inguruko ordenantza arautzailerik edo plan orokorrik egon gabe hartu zirelako, bai, ordenantzak edo planak egon arren, horiek indarrean dagoen araudiari egokitzen zaizkiela ziurtatzeko irizpide interpretagarriak zeudelako, euskararen eta gaztelaniaren koofizialtasunari dagokionean nahiz udalek hizkuntzaren normalizazioaren arloan dauzkaten eskumenei dagokienean.
Euskadiko Toki Erakundeei buruzko apirilaren 7ko 2/2016 Legeak arindu du arazoa, berariaz jasotzen baititu, 7. artikuluan, tokiko erakundeek eta udalerrietako erakundeek euskararen erabileraren inguruan dauzkaten eskumenak. Hala ere, horrek ez du eztabaidak desagertzea ekarri, ez erakundeen aldetik, ez partikularren aldetik, eta Arartekoa irizpide hauek jarraituz mintzatu behar izan da:
• Euskara ofiziala den lurraldeetako administrazio-instantzia guztietarako euskaraz idatzitako dokumentuek erabateko balio legala dutela babestu, Estatuko Administrazio Periferikoa barne hartuta, Euskadin erakunde ofiziala den heinean, euskara ulertzeko gai izan behar baitu. Gorago adierazi denez, zentzu berean mintzatu ziren auzitegiak 2016an. Horrek aldaketa ekarri zuen Espainiako Gobernuaren Ordezkaritzak EAEn zuen irizpidean, aipatu ordezkaritzak azkenik kendu egin baitzituen justiziaren aurren arrazoi horren harira jarrita zituen errekurtsoak.
• Ulergarria da udal batzuek hizkuntzaren normalizaziorako planen esparruan hartu duten erabaki hau: besterik adierazi ezean, euskara erabiltzea herritarrekin komunikatzeko orduan. Ez da apetazko hautua; izan ere, agerikoa da euskal hiztun askok gaztelaniara jotzeko joera dutela administrazioarekiko harremanetan, gure hizkuntzaren gutxitzearekin zerikusia duten arrazoi historikoak medio, eta botere publikoek joera hori murriztea nahi izatea. Euskal hiztunen kopuru handia dagoen udalerrietan dago euskara bakarrik erabiltzeko aukera, gaztelaniaz lagundu gabe, euskara komunikatzeko benetako tresna izan dadin.
• Hala ere, beste behin ere esku hartu behar izan dugu irizpide horien ezarpenak diskriminaziorik eragin ez diezaien gaztelania erabili nahi duten pertsonei, eta gogorarazi egin dugu administrazio publikoek ez dutela hizkuntza-eskubiderik, herritarren hizkuntza-eskubideak errespetatzeko legezko betebeharra dutela baizik. Kasu azpimarragarrienak honako hauek izan dira:
- Ingurune euskaldun batean dagoen udalerri bateko udal-aldizkaria edo horren “paisaia linguistikoa” osatzen duen seinaleztapena euskaraz bakarrik egotea ez zaigu iruditu, azaldu ditugun terminoetan, legearen aurkako jarduera denik.
- Alabaina, zentzuzkoa da ulertzea norbaitek obra-baimena edo negozio baterako lokala jartzeko baimena izapidetu behar badu, bai eta banakako jakinarazpenetan ere, pertsona orok duela udalak bidaltzen dizkion jakinarazpenak gaztelaniaz jasotzeko eskubidea, hala eskatzen badu.
- Era berean mintzatu gara herritar guztiei zuzendutako udal-bandoen edo lan-deialdien argitalpenen inguruan, bi hizkuntza ofizialen erabilera ezartzen baita horietan. Izan ere, herritar guztientzako informazio garrantzitsua helarazten da horien bitartez, eta, administrazioak bi hizkuntzak jakiteko betebeharra badu ere, herritarrek ez dute horrelako betebeharrik.
Arartekoak hainbat udaletara jo du ildo horretan, eta guztien laguntza jaso du, baita Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailarena ere, Elebide zerbitzuaren bidez. Ondorioz, Arartekoaren esku-hartzea ekarri duten kasu partikularrak konpondu ahal izan dira. Dena dela, erakunde honek urte horretarako zituen proiektuen artean, ahalik eta toki-erakunde gehienek horren gaineko irizpideak hitzartzea zegoen, 2/2016 Legearekin eta euskararen erabilera normalizatzeko azaroaren 24ko 10/1982 Oinarrizko Legearekin bat eginez.
5.4. Eremu defizitarioak Europako Gutunaren diagnostikoan
Beste behin ere, Europako Kontseiluak Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Itunak Espainian duen ezarpenaren inguruan egin duen txostenak agerian jarri zuen eraginkortasuna falta dela eremu jakin batzuetan, euskal hiztunek botere publikoekiko harremanetan euskara erabiltzeko eskubideari dagokionean. Horien artean, hiru eremu hauek jaso zituzten kexa gehien Arartekoan:
• Justizia Administrazioari dagokionez, adieraztekoa da bertan lan egiten duten langileen erdiak baino gehiagok egiaztatuta dutela hizkuntza-gaitasunen bat, eta 2016an izan dela posible, lehen aldiz, abokatutzara sartzeko azterketak euskaraz egitea, edo gure epaitegietako dokumentuen bi heren elebidunak izatea (organo judizialen erabileran bestela gertatzen da, gaztelaniazko bertsioan bakarrik jasotzen baitituzte askotan kasua banakatzen duten datuak). Horrek guzti horrek aurrerapen nabarmena egin dela erakusten du, EAEko Justizia Administrazioaren Hizkuntzaren Normalizaziorako 2008-2017 Plan Orokorraren eta Auzia Euskaraz proiektuaren esparruan, irizpide onez lortu nahi baitute euskaraz idatz dadila prozedura judizial guztien izapidea, abokatuak demanda jartzen duenetik ebazpen judiziala idazten den arte.
Egiazki, ordea, euskal hiztunen kopuruak nabarmen egiten du behera lekualdatu ez diren langileen artean, eta, bereziki, Justizia Administrazioko epaileen, fiskalen eta abokatuen artean. Ondorioz, euskaraz egiten diren demandek eta ebazpenek oso gutxi izaten jarraitzen dute, eta, gainera, ez da gorako joerarik ikusten, eremu akademikoan adibidez gertatzen ari denaren kontrara; izan ere, urtez urte, nabarmen areagotzen ari da euskaraz aurkezten diren doktoretza-tesien kopurua. Horregatik guztiarengatik, Gutunaren Adituen Batzordeak azpimarratzen jarraitzen du gure auzitegien erabiltzaileei, praktikan, burutik kentzen zaiela auzitan euskaraz jarduteko eskubidea, horrek dakartzan eragozpenei, atzerapenei eta berehalakotasun-galerari erreparatzen bazaie. Ondorioz, bi hizkuntza ofizialak hitz egiten dituzten epaile eta fiskal gehiago behar direla azpimarratzen du, eta legedia aldatu behar dela, prozedura judizialak euskaraz egitea bermatze aldera, aldeetako batek hala eskatzen badu.
• Osasuna da, batzordearen arabera, eskubideen eta horien eraginkortasun-mailaren artean desfase handienetakoa duen bigarren eremua. Osakidetzak, irizpide onez, eskubide horiek erabiltzera bultzatzen ditu herritarrak, arreta jasotzeko hizkuntza aukera dezaketela jakinaraziz. Hala ere, gutxirako balioko du aukera horrek, Osakidetzan Euskararen Erabilera Normalizatzeko Bigarren Planean aurreikusten diren neurrien betetze-mailan aurrerapenak erregistratu diren arren, egiturazko arazoek hor egoten jarraitzen badute. Izan ere, planaren indarraldiak ekuatorea igaro badu ere, aipatu arazoek arriskuan jartzen dute bertako xedeen lorpena, bai mediku-arreta euskaraz jasotzeari dagokionez, bai, euskal osasun-sisteman, euskara lanerako hizkuntza normalizatua bihurtzeari dagokionez. Gauzak horrela, esanguratsua da batzordeak aipatzen duen hobekuntza-tarteak eta Arartekoak beste behin ere egiaztatu duen hobekuntza-tarteak bat egitea.
- Ezinbestekoa da Osakidetzako Zuzendaritzak hizkuntzaren normalizazioarekiko konpromisoa edukitzea; hala ere, hori ez da nahikoa hartu diren neurri asko eraginkorrak izan daitezen. Arduretako bitarteko eremuetan ikusten da, batzuetan, gainditu beharko litzatekeen ezagutza- edo inplikazio-gabezia.
- Hizkuntza normalizatzeko aukera ekartzen dute erretiroa hartzen duten langileen ordezkapenek, baina bakar-bakarrik bi hizkuntza ofizialetan lan egiteko gai direnek hartzen badituzte postu horiek. Bestela, arazoa sortzen da, eta, jaso ditugun kexen arabera, mediku-arretan ardura duten lanpostuei eragiten die horrek; zehazki, zerbitzuetako buruzagitzen mailan.
- Zerbitzuak kanporatzeari begira, bereziki garrantzitsua da kontratazioan eskatzen diren hizkuntza-irizpideak betetzen direla ziurtatzeko kontrola eta segimendua egitea, horren araberakoa baita, praktikan, herritarren eskubideen bermea.
• Oraindik ere kexa asko sorrarazten ditu Estatuko Administrazioak euskaraz ematen duen arretak, eta eskasa da bai batzordeak bai Arartekoak gomendatzen dituzten neurrien betetze-maila. Beraz, berriro deitu behar ditugu agintaritza nagusiak, zerbitzuak bi hizkuntza ofizialetan eman ditzaketen langileen kopurua nabarmen areagotu dezaten, eta Euskadin postu horietara iristeko prestakuntza-planak berrikus ditzaten, xede horrekin.
5.5. Kirola eta aisialdiko jarduerak
Gai horren inguruan aurkeztu diren kexen artean, adingabeentzako kirol- eta aisialdi-jarduerak sustatzeko politika publikoen ingurukoak izan dira gehienak. Ebazpenetan bildutako informazioaren arabera, hobetzeko hiru eremu bereizi ditzakegu:
• Haurrentzako udalekuei eta aisialdi-jarduerei dagokienean, informazioa egotea eta gurasoen eta jardueraren arduradunen artean harreman zuzena egotea dira, gure esperientziaren arabera, unean-uneko gaixotasunen edo egokitu ezinen inguruan sor daitezkeen antsietate- edo tentsio-egoerak murrizteko edo, hala badagokio, kudeatzeko modu onena. Bi kontu nabarmendu nahi genituzke zentzu horretan:
- Egokia litzateke gurasoek aurretik ezagutzea gure hiru foru-aldundiek hitzartu duten jarduera-esparruak kasu horietarako ezartzen dituen jarduera-ildoak.
- Haur batek gaixotasun-sintomak baldin badauzka, mediku-azterketa batek proba gehiago egiteko beharra adierazten badu, ziurtatu egin behar da modu arin eta zuzenean emango zaiela horren berri haurraren gurasoei, behin betiko diagnostikoari itxaron gabe.
• Arartekoak 2015eko urteko txostenean adierazi zuenez, urtean zehar hainbat esku-hartze egin zituen zenbait klubek edota entrenatzailek eskola-kirolaren aurretiko adinetan egiten den kirolaren esparruan izandako jarrera jakin batzuen inguruan. Hain zuzen ere, entrenamenduetan eta partiduetan, lehia-errendimendu handiagoa edo txikiagoa izatearen arabera adingabe batzuei, beste batzuen kalterako, ematen zaien protagonismoez ari gara. Erakunde honek badaki, ordea, klub eta entrenatzaile gehienek zuzentasun osoz burutzen dutela haur eta gazteen kirol-jardueraren zuzendaritza. Horregatik, Euskadiko hamabi udalerritako laginetik horri buruzko informazioa bildu ondoren, udalei zuzendutako otsailaren 16ko 2/2016 Gomendio Orokorra igorri zuen Arartekoak, heziketa-irizpideetan, irizpide parte-hartzaileetan eta ez lehiakorretan oinarritu daitezen beren udalerrietan haurrentzat antolatzen diren kirol-jarduerak, eskola-kirolaren aurretiko adinetan bereziki, eta irizpide horiek betetzearen mende jar dezaten, hala badagokio, klubek jasotzen duten udal-laguntza, bai instalazioen lagapenean, bai diru-laguntzetan edo sustapenean.
• Beste herrialde batzuetan jaiotako adingabeak kirol federatuan inskribatzeko arazoak daude oraindik ere. Haurrak adoptatuta dauzkaten euskal familiek jarri zituzten arrazoi horren harira jaso genituen kexak; izan ere, tratu ezberdina ematen zitzaien seme-alaba adoptatuei eta seme-alaba biologikoei, aurretiko errolda eskatzen baitzitzaien atzerrian jaio izanagatik.
FIFAk ezarritako prebentzioa da hori, futbol-klub handiek gehiegikeriazko praktika zehatz batzuk egitea saihesteko xedea duena. Baina praktika horiekin zerikusirik ez duten kasuetan ere neurri hori ezartzeak, argi eta garbi, eragin disfuntzionala sorrarazten du adingabeen interes nagusian, eta horixe da kasua. Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Hizkuntza Politika eta Kultura Sailak arduraz lagundu dio Arartekoari, agertu diren kasu guztiak konpontze aldera, erakunde honek gaiaren inguruan dituen eta aurreko txostenetan aipatu ditugun irizpideen ildoan.
Alabaina, kasuak errepikatu egiten dira, eta, beraz, azpimarratu egin behar dugu kirol-federazioek, Euskadiko Futbol Federakundeak bereziki, gaiaren inguruko irizpideak aldatu behar dituztela, berdintasunezko tratua jaso dezaten adingabeek, beren jaiotza-tokia edozein izanda ere; batez ere, beren prestakuntzarekin eta garapen integralarekin zerikusia duten eremuetan.